W artykule znajdziecie schematy przedwojennego system kierowania artylerią, reflektorami, artylerią przeciwlotniczą oraz bronią torpedową, jak też połączeń telefonicznych artylerii i broni podwodnych oraz informacje o zainstalowanych urządzeniach.
Autor: Maciej Tomaszewski
Autor wyraża podziękowanie Waldemarowi Nadolnemu za odnalezienie i przekazanie do publikacji części niniejszych materiałów.
Schemat ogólny połączeń przyrządów do kierowania ogniem artylerii i torpedowym na kontrtorpedowcach: ORP „Błyskawica” i „ORP Grom”.
Projekt przedwojennego systemu kierowania ogniem dla kontrtorpedowców typu Grom, przygotowały Polskie Zakłady Optyczne S.A. (umowa nr 847/34). Projekt zachował się. System miał możliwość prowadzenia ognia metodą bezpośrednią i pośrednią, czego wymagały warunki techniczne zamówienia. Umowa została podpisana 20 marca 1935 r. Projekt obejmował dalmierz główny 4-metrowy z wysokościomierzem firmy Optique & Precision de Levallois bez regulacji podstawy na wysokość i osobny miernik kąta kursowego na pomoście dowodzenia na nadbudówce dziobowej, dalmierz rufowy z wysokościomierzem (także Optique & Precision de Levallois) na nadbudówce rufowej i centralę artyleryjską z kalkulatorem. Na rysunkach stoczniowych miejsce dla centrali artyleryjskiej przewidziano w kadłubie w miejscu zaznaczonym na zdjęciu obok czerwonym prostokątem (obecnie znajduje się z tyłu nadbudówki rufowej, poniżej pomostu bojowego a za kabiną nawigacyjną). Kalkulator artyleryjski zwany wówczas konżugatorem, firmy La Precision Moderne, był identyczny z zastosowanym na ORP "Gryf", co zostało określone w wymaganiach technicznych. Zamiast zastosowanego na ORP "Gryf" systemu przekaźnikowego S'Chamond "Granat" wymagano zastosowania systemu "Synchro". Wprowadzanie kursu okrętu strzelającego miało odbywać się drogą zgrywania ręcznego strzałek mechanicznych z elektrycznymi odbiornika Anschutza, którego uwzględnienie było wymagane. Wymagania techniczne broni podwodnej określały, że kierowanie ogniem wyrzutni torped ma odbywać się zdalnie ze skrzydeł pomostu nawigacyjnego.
Schemat połączeń przyrządów do kierowania ogniem artylerii na kontrtorpedowcach: ORP „Błyskawica” i „ORP Grom”.
Kalkulator zwany wówczas z francuska konżugatorem (typu D1, firmy La Precision Moderne) połączony z przekaźnikiem Anschutz'a, otrzymywał wszystkie dane przez system „Synchro” jak np. namiar kata kursowego z miernika na nadbudówce (z nadajnika dwusilnikowego głuchego typu NG2) i pomiar odległości z dalmierza głównego (z nadajnika dwusilnikowego tarczowego typu NT2) oraz kąta kursowego (z nadajnika trójsilnikowego głuchego typu NG3). W tym celu w centrali z konżugatorem połączone były też: odbiornik trzysilnikowy kręgu OS3, odbiornik dwusilnikowy odległośći OS2 i odbiornik dwusilnikowy odległości OW2. Resztę danych wprowadzano ręcznie, jak: kurs własny, prędkość własną, kąt biegu, szybkość celu czy kierunek i prędkość wiatru. Systemem „Synchro” z dalmierza rufowego przekazywano tylko pomiar odległości (poprzez NT2) ale ręcznie synchronizowano dane kąta kursowego i odległości z dalmierza rufowego na konżugatorze, poprzez zgrywanie strzałek na przekaźnikach.
Układ „Synchro” przekazywał dane do odbiorników na stanowiskach ogniowych, do czego służyły dwa nadajnik trójsilnikowe głuche kręgu 1 i kręgu 2 typu NG3, oraz dwa nadajniki dwusilnikowe głuche odchylenia i celownika typu NG2. Obok konżugatora znajdował się nadajnik jednosilnikowy tarczowy komend typu NT1.
Centrala artyleryjska przekazywała wyniki obliczeń na 4 stanowiskach artylerii głównej, 2 stanowiskach artylerii przeciwlotniczej i 2 stanowiskach reflektorów za pośrednictwem przekaźników systemu „Synchro” oraz urządzeń sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej, np. przy każdym stanowisku artylerii dział głównego kalibru znajdowały się: klakson, odbiornik trójsilnikowy kręgu (typ OS3), odbiornik dwusilnikowy odchylenia (typ OS2), odbiornik dwusilnikowy celownika (typ OS2), odbiornik jednosilnikowy komend (typ OW1), dzwonek, lampka sygnałowa, skrzynka S.o. i skrzynka rozdzielcza R (zależnie od stanowiska oznaczone od R6 do R8). Na podstawie wskazań przyrządów działa na cel naprowadzano ręcznie.
Przekaźniki pomiaru odległości z dalmierza rufowego dwusilnikowe tarczowe typu OW2 znajdowały się przy stanowisku dalmierza dziobowego, oraz przy stanowiskach dział przeciwlotniczych 40 mm, jak też wspomniane już wyżej urządzenie sprzężone z konżugatorem. Co ciekawe, umowa przewidywała przekazywanie pomiarów odległości do samolotów także do NKM (str. 1 Warunki Techniczne) a nie narysowano takiej możliwości na załączonych rysunkach projektu. Rufowy dalmierz nazywany był przeciwlotniczym, ale podczas strzelania do celów morskich uwzględnienie jego pomiarów miało poprawić celność artylerii głównej.
Umowa Nr 847/34 między polską MW a integratorem systemu PZO S.A., na same urządzenia bez okablowania opiewała na 1.084.991,00 zł, dla dwóch kontrtorpedowców. Umowę podpisał Szefa Biura Zaopatrzenia KMW kdr. inż. Stanisław Rymszewicz oraz inż. Malecki i inż. Dłuski ze strony PZO. Przedmiotem umowy były dwa zespoły przyrządów do kierowania ogniem artylerii i broni podwodnej dla kontrtorpedowców. Kwota umowy podzielona była na 862 968 zł przeznaczona na system kierowanie artylerii oraz 222 026 zł na układ kierowania broni podwodnej (jest różnica w danych o 3 zł?). Podobne instalacje miały zostać zamontowane dla nowobudowanych niszczycieli typu Huragan i na modernizacje okrętów typu Wicher.
Początek opisu centrali artyleryjskiej ORP Błyskawica znajdziesz tu
Opis centrali artyleryjskiej zainstalowanej na ORP „Błyskawica” w W. Brytanii znajdziesz klikając na powyższy przycisk:
Schemat konżugatora typu D-1 francuskiej firmy Precision Moderne
Przekaźniki systemu „Synchro”.
Na zdjęciu po lewej stronie widoczny jest jednosilnikowy tarczowy odbiornik komend typu OW1. Na zdjęciu obok widoczny jest odbiornik dwusilnikowy tarczowy typu OW2. Oba typy urządzeń działały w ramach systemu „Synchro”.
Armaty 120 mm używane na okrętach OORP Grom, Błyskawica i Gryf
Omawiana centrala służyła do kierowania ogniem dział 120 mm L/50 wz.36 Boforsa stosowanych na naszych kontrtorpedowcach typu Grom na początku wojny. Kliknij na powyższy przycisk aby znaleźć opis armat
Schemat połączeń przyrządów do kierowania strzelaniem torpedowym /broń podwodna/ na kontrtorpedowcach: ORP „Błyskawica” i ORP „Grom”.
Z powyższym systemem kierowania ogniem artylerii zintegrowany był układ sterowania strzelaniem torpedowym. Projekt przygotowały także Polskie Zakłady Optyczne S.A. Projekt zachował się. Główne elementy układu znajdowały się na nawigacyjnych pomostach po bokach nadbudówki dziobowej i w warunkach technicznych umowy nazwane zostały "posterunkami celowniczymi". Zdalne przekaźniki stanowiska kierowania wyrzutniami znajdowały się w skrzynce przy zewnętrznych obudowach pomostów (tam gdzie obecnie na ORP "Błyskawica" pojedyncze działa 37 mm) a nad skrzynką zestaw przełączników i lampek sygnalizacji świetlnej (8 lampek, 5 przełączników i 2 przyciski), zaś po ich bokach dwa odbiorniki dwusilnikowe tarczowe typu OS2 odbierające aktualne położenie zestawów wyrzutni torped (kąt strzału). Dzięki temu za pomocą dwóch pokręteł na skrzynce (jednej dla zestawu torped) można było zdalnie nadać wyrzutniom torpedowym odpowiednie położenie (kąt strzału). Obok skrzynek, po obu burtach, znajdowały się kolumienki na których umieszczone były lunetki celownicze na celowniku torpedowym sprzężonym z układem naprowadzania. Dane z systemu (kącie strzału) miały być dodatkowo przekazywane na aparat wyrzutni torpedowej, a raczej miały być przekazywane "w przyszłości", do systemu za pomocą nadajnika dwusilnikowego głuchego NG2, który jednak miał być zainstalowany kolumnie celownika „w przyszłości”. Urządzenia na pomostach nawigacyjnych nazywano w warunkach technicznych (str. 4) nieco na wyrost centralami strzelania torpedowego, ale w innych częściach umowy mowa jest o posterunkach celowniczych.
Każda wyrzutnia torped miała możliwość strzelania samodzielnego za pomocą własnej lunetki celowniczej. Z układu kierowania ogniem zainstalowano na nich nadajnik dwusilnikowy głuchy NG2 przekazujący aktualne położenie wyrzutni do odbiorników na skrzydłach pomostu nawigacyjnego, oraz klakson i system sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej. Były to klakson "Uwaga", dwie lampki systemu sygnalizacji strzelania, trzy lampki odpalania: "lewa", "środkowa" i "prawa". Co ciekawe w porównaniu do tekstu umowy na schemacie przy wyrzutni torped przewidziano po 6 lampek sygnalizacyjnych. Z aparatów torpedowych na centralkach strzelań torpedowych (tak je nazwano w umowie) zapalano sygnał "Gotowość" a automatycznie w wyniku obrotu zestawu wyrzutni sygnał "Sektor ognia" w zależności na którą burtę zostały obrócone i w którym sektorze się znajdowały. Jako sprzęt do zainstalowania „w przyszłości” przewidziano na stanowisku wyrzutni torped odbiornik dwusilnikowy tarczowy kąta strzału typu OS2 do odbierania informacji z nadajników NG2, które „w przyszłości” miał być zainstalowane w kolumienkach celowników torpedowych na skrzydłach pomostów nawigacyjnych.
Autor nie ma danych z czego wynikał plan zainstalowania pewnych urządzeń „w przyszłości” i czy zostały one zainstalowane. Zapewne były to względy oszczędnościowe. Nie zmienia to faktu, że system mógł funkcjonować bez urządzeń do zainstalowania „w przyszłości”, gdyż te urządzenia były niejako dodatkową możliwością przekazania danych z jednego z celowników torpedowych na skrzydle pomostu dla obsługi wyrzutni torped, by ta sama naprowadziła wyrzutnie na cel według tych wskazań.
Układ uznawano za prostszy i skuteczny niż na okrętach typu Wicher, np. możliwy do natychmiastowego użycia nawet przez standardową obsadę wachty, zaś stanowiska celownicze na wyrzutniach torped uważano w związku z tym za potrzebne do użycia jedynie w sytuacjach awaryjnych.
Na historycznym zdjęciu lewego skrzydła pomostu nawigacyjnego nadbudówki dowodzenia, nieco po lewej stronie zdjęcia, widoczne stanowisko zdalnego kierowania wyrzutniami torped z widocznymi pokrętłami. Na skrzynce stanowiska znajdowała się tablica rozdzielcza z przełącznikami i zestawem lampek sygnalizacyjnych oraz przełączników a po jej bokach, dwa odbiornikami dwusilnikowymi kąta strzału (nakryte pokrowcem). Obok stanowiska zdalnego naprowadzania, na prawo nadole, widoczny fragment fundamentu przyrządu do pomiarów kąta strzału, który leży zniszczony na pomoście. Była to kolumienka sprzężona ze skrzynką zdalnego kierowania wyrzutniami, na której umieszczona była lunetka na celowniku torpedowym. Urządzenia przekazywały na wyrzutnie wypracowany już kąt strzału, czyli odpalenia torped z odpowiednim wyprzedzeniem by torpedy spotkały się z celem w miejscu gdzie będzie on, gdy przetną się ich kursy. Po prawej stronie zdjęcia przyrząd nawigacyjny.
Zamiana miejscami rufowego dalmierza z rufowym reflektorem.
Podczas projektowania i budowy okrętów typu "Grom" wystąpił poważny błąd na który nikt wcześniej nie zwrócił uwagi. Trzy pierwsze zdjęcia powyżej przedstawiają okręt ORP "Grom" po modernizacji a na pozostałych zdjęciach znajdują się dokumenty wyjaśniające całą sytuację. Zgodnie z planem dalmierz rufowy miał wspomagać pracę przedniego dalmierza i centrali artyleryjskiej, pozwalając na uśrednianie pomiarów z obydwu dalmierzy. Dalmierz rufowy miał też zadania przeciwlotnicze, przekazując na stanowiska OPL odległość do celu powietrznego. Umieszczono go jednak za nadbudówką rufowej kabiny nawigacyjnej, na której stał reflektor morski.
W wyniku takiej lokalizacji dalmierz rufowy miał pole widzenia tylko 210 stopni zamiast przewidzianych 360 stopni. Dalmierz rufowy mógł mierzyć tylko do konta kursowego 80 stopni od osi okrętu i powstawało dla niego duże martwe pole pomiarów przed dziobem okrętu. Musiano więc często liczyć wyłącznie na pomiary z przedniego dalmierza. Podobnie było z obroną przeciwlotniczą, gdyż w wielu sytuacjach dalmierz rufowy nie mógł zmierzyć odległości do samolotów i nie wspierał obrony przeciwlotniczej. Jak zauważono w dokumencie mijało się to z ideą wykorzystania jednocześnie dwóch dalmierzy do strzelań artyleryjskich. Zamianę miejscami dalmierza rufowego i rufowego reflektora uznano z pilną. Jednocześnie uznano, że konieczne jest podniesienie dotychczasowej podstawy dalmierza bo była zbyt niska dla reflektora, przez co reflektor miał przesłonięte pole oświetlenia przez rufowe stanowisko dział Nr. 3. Zdecydowano więc podnieść podstawę reflektora o ok. 70 cm. Zamiana miejscami sprawiła, że teraz reflektor rufowy miał ograniczone pole oświetlania, ale za to dalmierz mógł w pełni uczestniczyć w kierowaniu ogniem. Z obliczeń statecznościowych wynikało, że przebudowa nie wpłynie na wysokość metacentryczną. Później zdecydowano by pod nową podstawą reflektora wykonać schowek na kamizelki ratunkowe.
Dokumentacja fotograficzna z 1939 r. jak i z poczatku wojny potwierdza, że zamiany miejscami reflektora z dalmierzem na rufie dokonano tylko na ORP Grom. Dokumentuje to np. zdjęcie obu niszczycieli dokonane tuz przed wojną z kępy Oksywskiej.
Modyfikacje w systemie strzelań torpedowych.
Jak to bywa w sytuacjach tworzenia skomplikowanych urządzeń od podstaw, nie ustrzeżono się błędów. Trzy zdjęcia dokumentów powyżej przybliżają problem wadliwego zaprojektowania stanowiska celowniczego na obrotowym stanowisku aparatów torpedowych. Celowniczy aparatu, patrząc w celownik zwyczajnie nie mógł dosięgnąć do manipulatorów, a więc nie mógł skutecznie wykonywać swoich zadań. Wada ta została usunięta przez Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej w Gdyni na podstawie wskazówek udzielonych przez st. bosmana Rusiaka.
Kolejną zauważoną wadą było zbyt małe powiększenie zastosowanych lunetek celowniczych celowników do strzelań torpedowych i wymóg ustawiania oka idealnie w osi optycznej przyrządu. Wnioskowano więc 28 września 1938 r. o ich wymianę na lunetki o powiększeniu 4-6 krotnym z lepszymi właściwościami nocnymi. Sprawa okazała się bardziej skomplikowana, gdyż w marcu w odpowiedzi na pismo kontr admirała J. Unruga z dnia 17 lutego 1939 r., Szef Służb KMW komandor X. Czernicki informował, że Szef KWM nie wyraził zgody na wymianę tych lunetek, ponieważ potrzebny był czas na opracowanie nowych. Jednocześnie istnieją w aktach rysunki fabryczne PZO dla lunetek o powiększeniu 6 krotnym datowane już na maj 1938 r. z wybitą pieczątką datą 14 grudnia 1938 r., tak jakby już wcześniej przedstawiono ofertę na takie lunetki Marynarce Wojennej. Na chwilę obecną autor nie umie stwierdzić, czy wymiany lunetek dokonano przed wybuchem wojny.
Schemat połączeń telefonów bojowych artylerii na kontrtorpedowcach typu "Grom".
Opis dział 120 mm z ORP „Gryf” oraz kontrtorpedowców, z wielką ilością zdjęć
Opis dział 120 mm L/50 wz.36, które pierwotnie znajdowały się na kontrtorpedowcach typu Grom, oraz umowę na zakup uzbrojenia dla ORP „Gryf” znajdziesz klikając na powyższy przycisk.
Schemat połączeń telefonów bojowych broni podwodnej na kontrtorpedowcach typu "Grom".
Zagadki dział 40 mm z polskich okrętów
Jeśli chcesz wiedzieć więcej o działach 40 mm z ORP „Błyskawica” i ORP „Sęp" informacje znajdziesz klikając na powyższy przycisk:
Opis urządzeń przedwojennego systemu kierowania ogniem okrętów typu „Grom”, z wielką ilością zdjęć
Drugą część artykułu o przedwojennym systemie kierowania ogniem polskich kontrtorpedowców typu „Grom”, znajdziesz klikając na powyższy przycisk:
Opis działa 105 mm z ORP „Sęp” z wielką ilością zdjęć
Ciekawe informacje na temat artylerii głównej ORP „Sęp” a przy tym ORP „Orzeł”, znajdziesz klikając na powyższy przycisk:
Maciej Tomaszewski
Bibliografia:
Waldemar Nadolny; Artyleria Okrętowa. Wrzesień 1939; WLU tom Nr 143 WLU; Warszawa 2018
Piotr Matejuk; Wojskowe przyrządy optyczne w II Rzeczypospolitej; Wydawnictwo Bellona; Warszawa 1997
Wojskowe Biuro Historyczne, Centralne Archiwum Wojskowe, archiwum MMW.
Fotoreportaż ze sterówki ORP „Błyskawica” znajdziesz klikając na poniższy przycisk:
Zdjęcia sterówki ORP Błyskawica znajdziesz tu
Początek fotoreportażu z ORP „Błyskawica” znajdziesz klikając na poniższy przycisk:
Początek fotoreportażu z ORP Błyskawica znajdziesz tu
Fotoreportaż z kabiny nawigacyjnej ORP „Błyskawica” znajdziesz klikając na poniższy przycisk:
Kabina nawigacyjna ORP Błyskawica. Fotoreportaż znajdziesz tu
Fotoreportaż z niedostępnego dla zwiedzających Salonu Kaprów na ORP „Błyskawica” znajdziesz klikając na poniższy przycisk:
Salon Kaprów na ORP Błyskawica. Fotoreportaż znajdziesz tu
Podstawa prawna: Artykuł ma zadania dydaktyczno-naukowe i ma na celu krzewienie wiedzy oraz analizę krytyczną, w dążeniu do wyjaśnienia wszystkich faktów. Autor zastrzega sobie stosowanie form dozwolonego użytku publicznego, jak np. prawo cytatu. Jednakże wszystkie osoby, które uznałyby się za pokrzywdzone, autor prosi o kontakt, w celu wyjaśnienia i ewentualnego usunięcia dzieł, które byłyby objęte prawami własności.